महाराष्ट्रातील धरणे (Dams In Maharashtra)
आजच्या लेखामध्ये आपण ” महाराष्ट्रातील धरणे यांची माहीती (Dams In Maharashtra) ” या विषयी माहिती घेणार आहोत.
धरण म्हणजे काय? (What is Dam in Marathi)
धरण म्हणजे काय ? हे अगदीच थोडक्यात पाहायचे झाले तर नैसर्गिक पाण्याचा प्रवाह तटवण्यासाठी बांधलेला बंधारा होय.
धरण म्हणजे पाणी साठवण्यासाठी बांधलेला अडथळा, परिणामी जलाशय वीज निर्मिती आणि सिंचन इत्यादीं मध्ये वापरला जातो.
धरण ही एक मोठी भिंत किंवा अडथळा आहे जी पाण्याचा प्रवाह रोखून ठेवते किंवा थांबवून ठेवते. जलाशय किंवा तलाव बनवते. बहुतेक धरणा मध्ये गळती मार्ग (Spillway /स्पिलवे) किंवा वेअर नावाचा विभाग असतो ज्या वरून किंवा ज्या तून पाणी वाहते, कधी कधी किंवा नेहमी. धरणे साधारणपणे पाणी साठवण्याचा प्राथमिक उद्देश पूर्ण करतात.
महाराष्ट्रातील धरणे – धरणांची रचना, उद्देशित ठरवलेले उद्देश इत्यादी नुसार खालील प्रमाणे वर्गीकरण केले जाते-
(a) संरचने द्वारे- आर्क डॅम, ग्रॅव्हिटी डॅम, तटबंदी धरणे इ.
(b) उद्देशा अनुसार- सिंचन उद्देश, वीज निर्मिती, बहु उद्देशीय इ.
महाराष्ट्रातील धरणे (List of Existing Dams in Maharashtra in Marathi)
| अंजनी धरण | अंजानसारा धरण | अग्नावती धरण | अडाण धरण |
| अडोळ धरण | अभोरा धरण | अरुणावती धरण | अस्खेडा धरण |
| आंध्रा धरण | आढळा प्रकल्प | आयएनएस शिवाजी तलाव | इंदिरासागर प्रकल्प |
| इटियाडोह धरण | इटियाडोह प्रकल्प | इसापूर धरण | उजनी धरण |
| उरमोडी धरण | ऊर्ध्व वर्धा धरण | ओझरखेड धरण | कठाणी धरण |
| कडवा धरण | कण्हेर धरण | करंजवन धरण | कऱ्हाडा तलाव प्रकल्प |
| काटेपूर्णा धरण | कालिसरार धरण | काळा बंधारा | कुकडी प्रकल्प |
| कृष्णपुरी बंधारा | केल्झार धरण | कोयना धरण | खडकपूर्णा धरण |
| खडकवासला धरण | खांब तलाव प्रकल्प | गंगापूर धरण | गाळण पाझर तलाव |
| गिरणा धरण | गोसीखुर्द धरण | घोड धरण | चंकापूर धरण |
| चणकापूर धरण | चपेट धरण | चांदपूर तलाव प्रकल्प | चासकमान धरण |
| जयगांव धरण | जामदा धरण | जामदा बंधारा | जायकवाडी धरण |
| टेमघर धरण | डिंभे धरण | ढोकी धरण | तानसा धरण |
| तारळी धरण | तिरखोल धरण | तिलारी धरण | तिल्लारी धरण |
| तिसगाव धरण | तुंगार्ली धरण | तुलतूल धरण | तेरणा धरण |
| तोंडापुरा धरण | दहीगाव धरण | दहीगाव बंधारा | दारणा धरण |
| दुधना धरण | दूधगंगा धरण | देवगड धरण | देवघर धरण |
| धाम धरण (महाकाली जलाशय) | धामणगाव बंधारा | धोम धरण | नलगंगा धरण |
| नळगंगा धरण | नाथसंग्रह धरण | निम्न दुधना धरण | निम्न वर्धा धरण |
| निळवंडे धरण | नीरा देवघर धरण | पळशी धरण | पवना धरण |
| पवना प्रकल्प | पानशेत धरण | पिंजल धरण | पिंपरी बंधारा |
| पिंपळगाव धरण | पुजारीटोळा धरण | पुनंद धरण | पूस धरण |
| पेंच धरण | पैनगंगा धरण | बलकवडी धरण | बळाड बंधारा |
| बहुळा धरण | बाघ कालीसरार प्रकल्प | बाघ पुजारीटोला प्रकल्प | बाघ शिरपूर प्रकल्प |
| बाभळी (बंधारा) | बारवी धरण | बालसमुद्र प्रकल्प | बेंबला धरण |
| बोरी धरण | भंडारदरा धरण | भाटघर धरण | भातसा धरण |
| भाम धरण | भीमकुंड धरण | भुशी धरण | भोकरबारी प्रकल्प |
| मंगरूळ धरण | मन्याड धरण | मांजरा धरण | मांडओहळ धरण |
| माजलगाव धरण | माणिकडोह धरण | मुळशी धरण | मुळा धरण |
| मोर धरण | म्हसवा बंधारा | येडगांव धरण | येलदरी धरण |
| राधानगरी धरण | रुई छत्रपती धरण | लोह शिंगवे धरण | वडगाव बंधारा |
| वडज धरण | वरसगाव धरण | वर्धा धरण | वळवण धरण |
| वाघड धरण | वाघूर धरण | वाण धरण | वारणा धरण |
| विष्णुपुरी धरण | वीर धरण | वैतरणा धरण | शिरवटा धरण |
| सती धरण | सापली धरण | सार्वेपिंप्री बंधारा | सिद्धेश्वर धरण |
| सीना धरण | सुकी धरण | सुसरी नदी धरण | सूर्या धरण |
| हंगा धरण | हतनूर धरण | हरणबारी धरण | हातपूर धरण |
महाराष्ट्रातील धरणे (उंची आणि साठ्याने)
पाण्याचा प्रवाह आणि नदी खोरे क्षेत्र, गोदावरी आणि कृष्णा नद्यांच्या बाबतीत भारतातील दोन सर्वात मोठ्या नद्यांचे उगमस्थान असलेले महाराष्ट्र हे एक मोठे राज्य आहे. कोयना नदी, भीमा नदी आणि वर्धा वैनगंगा नदी सह प्रमुख नद्यांवर सुमारे 1821 लहान- मोठी धरणे महाराष्ट्रात आहेत.
1. कोयना धरण (103 मीटर)-
कोयना धरण पश्चिम घाटातील कोयना नदीवर 103.2 मीटर उंची वर बांधले गेले. या धरणाचे जलाशय शिवसागर नावाने ओळखले जाते. शिवसागर तलाव नावाच्या जलाशयाची लांबी 50 किमी आहे. कोयना धरण महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे धरण आहे.
जलविद्युत प्रकल्पाची एकूण स्थापित क्षमता 1,920 मेगावॅट आहे आणि धरणाची क्षमता 98.78 टीएमसी आहे.
महाराष्ट्रातील मोठ्या धरणांमध्ये सर्वात मोठा जलविद्युत प्रकल्प देखील कोयना हाच आहे. कोयना वन्यजीव अभयारण्याजवळील एक लोकप्रिय पर्यटन आकर्षण आहे. कोयना धरण हे महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यामध्ये असून सह्याद्री पर्वत रांगेत आहे.
महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे धरण कोणते ?
महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे धरण उंची नुसार सद्यस्थिती पर्यंत कोयना हेच आहे.
2. भातसा धरण (88.5 मीटर) ठाणे–
ठाणे जिल्ह्यातील शहापूर जवळील भातसा धरण हे 88.5 मीटर उंचीचे आणि 959 मीटर लांबीचे पृथ्वी वरील भराव आणि गुरुत्वाकर्षण धरण (ग्रॅव्हिटी डॅम) आहे, हे धरण उंची नुसार महाराष्ट्रातील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे धरण आहे, या पॉवर प्लांटची क्षमता 15MW आहे.
88.5 मीटर उंची असलेल्या भातसा धरणात एकूण साठवण क्षमतेच्या दृष्टीने सर्वात मोठे भूपृष्ठभाग आणि पाण्याची क्षमता आहे.
3. मध्य वैतरणा धरण (84 मीटर)-
मध्य वैतरणा धरण हे वैतरणा नदीवर बांधलेले उंचीने महाराष्ट्रातील तिसरे सर्वात उंच धरण आहे. वैतरणा धरण (82 मी.) आणि अप्पर वैतरणा धरण ही पालघर आणि नाशिक जिल्ह्यातील वैतरणा नदीवर बांधलेली आणखी दोन धरणे आहेत, जे पावसाळ्यात नाशिकजवळील एक चांगले ठिकाण आहे.
4. भंडारदरा धरण (82.35 मीटर)-
विल्सन धरण भंडारदरा धरण म्हणून ओळखले जाते आणि भंडारदरा नावाच्या हॉलिडे रिसॉर्ट गावा जवळ असलेले आर्थर तलाव म्हणून ओळखले जाणारे जलाशय.
भंडारदरा हे महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध पर्यटन स्थळ आहे, येथे कळसूबाई पर्वत, रंधा धबधबा, विल्सन धरण, अमृतेश्वर मंदिर, घाटघर, रत्नागड किल्ला, आर्थर लेक, संधान व्हॅली आणि भारतातील एंलिंगसाठी लोकप्रिय ठिकाण आहे.
5. काळम्मावाडी धरण (73.08 मी), कोल्हापूर–
राधानगरी जवळील काळम्मावाडी धरण हे कोल्हापुरातील सर्वात मोठे धरण आहे, जे सिंचनासाठी वापरले जाते तसेच कोल्हापूर पर्यटनासाठी सर्वोत्तम ठिकाण म्हणून सूचीबद्ध आहे. दूधगंगा नदीवर बांधलेले गुरुत्वाकर्षण धरण आणि आजूबाजूच्या वनक्षेत्रात धोक्यात आलेल्या भारतीय बायसन वन्य प्राण्यांचे निवासस्थान आहे.
6. उजनी धरण, सोलापूर–
भीमा नदी वरील उजनी धरण, ज्याला भीमा धरण म्हणून ही ओळखले जाते, हे महाराष्ट्रातील सोलापूर जिल्ह्यात वसलेले पृथ्वी भराव कम मॅसनरी ग्रॅव्हिटी धरण आहे. उजनी धरणा मुळे निर्माण झालेल्या मोठ्या जलाशया मुळे सिंचन, मत्स्यपालन आणि पुण्या जवळ पक्षी निरीक्षणाचे उत्तम ठिकाण आहे, विशेषत: फ्लेमिंगोसाठी.
7. जायकवाडी धरण, औरंगाबाद–
जायकवाडी धरण हे महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यामध्ये पैठण येथे आहे. महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा बहुउद्देशीय प्रकल्प म्हणून जायकवाडी धरणाची ओळख आहे. जायकवाडी धरण हे गोदावरी नदीवर बांधण्यात आलेले आहे. जायकवाडी धरण आशिया खंडातील सर्वात मोठे मातीचे धरण आहे. जायकवाडी धरणाच्या जलाशयाचे नाव नाथसागर असे आहे. जायकवाडी धरणामुळे मराठवाड्याच्या आर्थिक विकासाला गती मिळाली आहे.
9. इसापूर धरण, नांदेड–
नांदेडचे इसापूर धरण हे पेनगंगा नदीवर बांधले गेले आहे आणि महाराष्ट्र राज्यातील सर्वात मोठ्या धरणांपैकी एक म्हणून सूचीबद्ध आहे, तसेच शेंबळेश्‍वर मंदिर आणि अंकुलेश्वर मंदिरासह नांदेडमधील एक प्रमुख पर्यटन आकर्षण आहे.
10. तोतलाडोह धरण–
तोतलाडोह धरण हे नागपूर जिल्ह्यामध्ये रामटेक जवळ पेंच नदीवर ती बांधण्यात आलेले आहे. या धरणापासून जलविद्युत निर्मिती सुद्धा केली जाते.
पेंच नदीवरील तोतलाडोह तलाव हे पेंच वन्यजीव अभयारण्य आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी नागपूरची जीवनवाहिनीसह एक लोकप्रिय पर्यटक आकर्षण आहे.
11. येलदरी धरण, येलदरी–
येलदरी धरण हे जायकवाडी धरणानंतर मराठवाड्यातील दुसऱ्या क्रमांकाचे मोठे धरण आहे. येलदरीजवळील पूर्णा नदीवर मोठा जलाशय हे पर्यटकांचे एक लोकप्रिय आकर्षण आहे.
येलदरी धरण बांधण्याचा उद्देश जलसिंचन व जलविद्युतनिर्मिती आहे. हे धरण परभणी जिल्ह्यामध्ये जिंतूर तालुक्यात येलदरी या गावी आहे. येलदरी धरणाची क्षमता येलदरी धरणाची क्षमता ७०३ दशलक्ष घनमीटर इतकी आहे.
हेही वाचा …
